Doğru ve Yanlış Nasıl Belirlenir
Felsefi, Etik ve Toplumsal Kriterlere Göre Değerlendirme Yolları
Doğru ve yanlışın ne olduğu sorusu, tarih boyunca
filozoflar, dini liderler, toplumsal otoriteler ve bilim insanları tarafından sorgulanan
en temel etik meselelerden biridir. Bir eylemin veya düşüncenin
doğru mu yoksa yanlış mı olduğu,
etik teorilere, toplumsal normlara, dini inançlara veya kişisel vicdana bağlı olarak farklı şekillerde belirlenebilir.
Peki, doğru ve yanlışı belirleyen bu kriterler nelerdir ve hangileri daha geçerlidir Gelin, bu soruyu derinlemesine inceleyelim.
1. Doğru ve Yanlışın Felsefi Tanımı: Mutlak mı, Göreceli mi?
Doğru ve yanlış nedir?
- Doğru, genel anlamıyla haklı veya kabul edilebilir olan, belirli bir norm veya ilkeye uygun davranış ya da düşüncedir.
- Yanlış ise bu normlara aykırı olan, zarar veren veya kabul edilemez olarak görülen davranışlardır.
Mutlak Doğru ve Göreceli Doğru:
- Mutlak doğru (objektif etik): Bazı filozoflara göre, doğru ve yanlış evrensel ve değişmezdir. Bu görüşe göre, tüm insanlar için geçerli etik ilkeler vardırve bu ilkeler zamana veya yere göre değişmez.
- Örnek: Cinayet her zaman ve her yerde yanlıştır.
- Göreceli doğru (relativizm): Göreceli bakış açısına göre, doğru ve yanlış kültürel, kişisel veya toplumsal bağlamagöre değişir.
- Örnek: Belirli bir toplumda kabul edilen davranış, başka bir toplumda yanlış olabilir. (Örneğin, yemek yeme adabındaki farklılıklar.)
2. Doğru ve Yanlışı Belirleyen Etik Teoriler
Felsefi anlamda doğru ve yanlışın belirlenmesinde
çeşitli etik yaklaşımlar mevcuttur. İşte
doğruyu belirlemede kullanılan temel teoriler:
a) Deontolojik Etik (Kural Etiği)
- Bu yaklaşımda doğru ve yanlış, belirli ahlaki kurallara ve ilkelere uygunlukla belirlenir.
- Immanuel Kant’ın ahlak anlayışına göre, bir eylem sonuçlarından bağımsız olarak doğru ya da yanlış olabilir. Önemli olan, o eylemin ahlaki bir prensibe dayanmasıdır.
- Örnek: Yalan söylemek, her durumda yanlıştır; çünkü ahlaki bir kural olarak yalan söylememek evrensel kabul edilmelidir.
Kant’ın Kategorik Emri: “Öyle davran ki, eyleminin ilkesi tüm insanlık için genel bir yasa olabilsin.”
b) Sonuçsalcı Etik (Utilitarizm)
- Doğru veya yanlış, bir eylemin sonucuna bağlı olarak belirlenir. Bir eylem ne kadar çok insana fayda sağlıyorsa o kadar doğrudur.
- Jeremy Bentham ve John Stuart Mill, bu yaklaşımın öncüleridir.
- Örnek: Birini kurtarmak için küçük bir yalan söylemek doğrudur, çünkü bu yalan daha büyük bir iyilik sağlar.
Özet: Deontoloji kurallara, utilitarizm ise sonuçlara odaklanır.
c) Erdem Etiği (Aristoteles)
- Bu yaklaşımda, doğru ve yanlış bireyin erdemli davranmasına bağlıdır.
- Aristoteles’e göre, bir eylemin doğruluğu kişinin erdemli (cesur, adil, dürüst) biri olmasına katkı sağlayıp sağlamadığına göre değerlendirilir.
- Örnek: Cesaret, adalet ve dürüstlük gibi erdemleri teşvik eden davranışlar doğrudur.
3. Toplumsal ve Kültürel Kriterlere Göre Doğru ve Yanlış
Doğru ve yanlış, topluma ve kültüre göre
büyük farklılıklar gösterebilir. Bir toplumda
kabul gören davranış, başka bir toplumda tamamen yanlış olarak görülebilir.
Toplumsal Normlar:
- Toplumların oluşturduğu normlar, bireyin doğru ve yanlış algısını etkiler.
- Örnek: Bazı toplumlarda saygı göstergesi olarak el sıkışmak yaygındır, ancak bazı kültürlerde bu davranış hoş karşılanmaz.
Çoğunluk ahlakı: Bir toplumda kabul gören değerler ve ahlaki ilkeler, çoğu zaman doğru ve yanlışı belirler. Ancak bu her zaman adil sonuçlar doğurmaz.
Toplumun çoğunluğu tarafından kabul edilen bir şey etik olarak yanlış olabilir.
Örnek: Tarih boyunca birçok toplumda kölelik, toplumsal normlara uygun görülmüştür. Ancak bu, köleliğin etik olarak doğru olduğu anlamına gelmez.
4. Dini İnançların Doğru ve Yanlışı Belirlemedeki Rolü
Dini sistemler, çoğu insanın ahlaki yargılarının temelini oluşturur. Dinler, doğru ve yanlışı belirlemek için
ilahi buyruklara ve kutsal metinlere dayanır.
Örnek: İslam, Hristiyanlık ve Yahudilik gibi büyük dinler, belirli ahlaki yasalar (örneğin, “öldürmeyeceksin” veya “çalma”) koyarak, bireylerin ve toplumların etik sınırlarını belirler.
Teolojik Etik:
- Dine dayalı etik anlayışında doğru ve yanlış, Tanrı’nın buyruklarına uygun olup olmamasına göre belirlenir.
- Örnek: Hristiyan ahlakında, merhamet ve affedicilik erdemli davranışlar olarak kabul edilir.
5. Bilimsel ve Rasyonel Yaklaşımlar: Evrensel Etik Mümkün mü?
Bilim ve etik arasındaki bağ: Modern dünyada, bilimsel veriler de etik kararları etkileyebilir. Özellikle tıp ve çevre etiğinde,
bilimsel araştırmalar doğru ve yanlışın belirlenmesinde önemli bir rol oynar.
Örnek: İklim değişikliği ile ilgili etik tartışmalarda, çevreye zarar veren faaliyetler bilimsel verilerle desteklenerek etik dışı kabul edilir.
Rasyonel etik: İnsan aklının ve mantığının, dini inançlardan bağımsız olarak
doğruyu ve yanlışı belirleyebileceği savunulur.
Bu yaklaşım, seküler toplumların etik anlayışının temelini oluşturur.
6. Modern Dünyada Doğru ve Yanlışı Belirleyen Yeni Kriterler
Hak Temelli Etik:
- İnsan hakları kavramı, modern etik anlayışının merkezindedir. Bireyin temel haklarına saygı gösteren davranışlar doğru kabul edilir.
- Örnek: Irkçılık ve ayrımcılık, insan haklarına aykırı olduğu için evrensel olarak yanlıştır.
Çevre Etiği:
- Modern dünyada, doğaya ve çevreye zarar vermeyen eylemler etik açıdan doğru kabul edilir.
- Örnek: Plastik kullanımını azaltmak, çevresel etik açısından doğru bir davranıştır.
Sonuç: Doğru ve Yanlışı Belirlemek Neden Bu Kadar Zor?
Doğru ve yanlışın belirlenmesi, felsefi ve toplumsal kriterlerin yanı sıra bireysel vicdan, dini inançlar ve kültürel normlara bağlı olarak
karmaşık bir süreçtir. Ancak bu süreç,
etik teoriler ve bilimsel verilerle şekillendirildiğinde daha sağlıklı sonuçlar verebilir.
Son olarak: Sizce
doğru ve yanlışın evrensel olduğu durumlar var mı Yoksa her şey göreceli mi 
